ZNACZENIE ODPOWIEDNIEJ PODAŻY MIKROSKŁADNIKÓW POKARMOWYCH I WITAMIN DLA PRAWIDŁOWEGO FUNKCJONOWANIA GRUCZOŁU TARCZOWEGO W NIEDOCZYNNOŚCI TARCZYCY CZ.I

Znaczenie odpowiedniej podaży mikroskładników pokarmowych i witamin dla prawidłowego funkcjonowania gruczołu tarczowego w niedoczynności tarczycy cz.I – jod i selen

1. WPROWADZENIE

Choroby tarczycy należą do najczęściej występujących schorzeń gruczołów dokrewnych. Według danych statystycznych około 22% społeczeństwa polskiego choruje lub chorowało na schorzenie gruczołu tarczowego. Problem ten dotyczy prawie 10 razy częściej kobiet niż mężczyzn. Nierozpoznane i nieleczone choroby tarczycy mogą prowadzić do wielu powikłań zdrowotnych, w tym do przełomu tarczycowego, który może powodować zgon. Bardzo duże zagrożenie dla zdrowia i życia matki oraz płodu pojawia się w przypadku chorób tarczycy u kobiet w ciąży (Lisowska 2018).

Jedną z najczęściej występujących chorób tarczycy jest jej niedoczynność. Jest to jednostka chorobowa, w której tarczyca nie wytwarza dostatecznej ilości hormonów, w wyniku czego metabolizm oraz wszystkie inne procesy ustroju zostają spowolnione. Najczęstszą przyczyną niedoczynności tarczycy jest choroba Hashimoto – schorzenie o podłożu autoimmunologicznym. Układ odpornościowy wytwarza przeciwciała, które atakują oraz niszczą gruczoł tarczowy. Objawami niedoczynności mogą być ospałość, zmęczenie, przybieranie na wadze, niższa tolerancja na zimno, zwolniona akcja serca, wolne i słabe tętno, depresja, osłabienie koncentracji, mgła umysłowa, zamęt psychiczny, sucha skóra, zaparcia, głęboki, ochrypły głos, bóle mięśni i kości, niepłodność, zatrzymywanie płynów w organizmie, bezsenność.

Zatem nieprawidłowy poziom hormonów tarczycy we krwi oraz jej niewłaściwa praca wpływa na bardzo wiele różnych procesów w organizmie. Dlatego tak istotna jest odpowiednia diagnoza przez lekarza endokrynologa, wdrożenie leczenia, jak i działanie na innych obszarach, w tym dostarczanie wszystkich niezbędnych mikro – oraz makroskładników pokarmowych żeby polepszyć jakość życia i zdrowie pacjenta.

Tarczyca wytwarza dwa hormony: trójjodotyroninę (T3) oraz tyroksynę (T4). T3 zawiera w swojej budowie 3 cząsteczki jodu, natomiast T4 – 4 cząsteczki. Jod jest zatem składnikiem mineralnym niezbędnym do produkcji hormonów tarczycy. Trójjodotyronina jest pięciokrotnie bardziej aktywna w działaniu od tyroksyny. Tyroksyna działa z większym opóźnieniem. W tkankach obwodowych T4 może zmieniać się w T3 przez odszczepienie jednego atomu jodu. Mechanizm działania hormonów polega na aktywowaniu układów enzymatycznych i mitochondriów komórkowych, co prowadzi do zwiększonej syntezy białka i nasilenia rozpadu węglowodanów i tłuszczy. Hormony T3 i T4 zwiększają wrażliwość tkanek na działanie adrenaliny i noradrenaliny, co powoduje przyspieszenie czynności serca i podwyższenie ciśnienia skurczowego krwi. Białko wiążące hormony tarczycy – tyreoglobulina – zawiera natomiast liczne cząsteczki tyrozyny (aminokwasu względnie endogennego, uzyskiwanego z pożywienia znajdującego się w produktach białkowych) (Michajlik i Ramotowski 1996).

Tarczyca jest kontrolowana przez hormony wydzielane w dwóch różnych regionach mózgu tj. w przednim płacie przysadki oraz w podwzgórzu. Przysadka wytwarza hormon tyreotropowy (TSH), pobudzający tarczycę do pracy. Podwzgórze wytwarza tyreoliberynę (TRH) – hormon uwalniający tyreotropinę (TSH). Współdziałanie między tymi obszarami mózgu (oś podwzgórze – przysadka – tarczyca) u osób zdrowych, niezaburzone żadnymi czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi, utrzymuje hormony tarczycy pod kontrolą.

Spadek hormonów tarczycy we krwi powoduje pobudzenie przedniego płata przysadki do wydzielania TSH, które daje sygnał tarczycy do wydzielenia T3 oraz T4. Dzięki temu mechanizmowi poziom hormonów tarczycy we krwi wraca do prawidłowego stężenia. Tyroksyna jest nieaktywnym hormonem. Aby stała się aktywna, musi być zamieniona w T3. Proces konwersji T4 w T3 odbywa się głównie w wątrobie i nerkach za pośrednictwem enzymu 5’–dejodynazy. Działanie tego enzymu odbywa się przy udziale selenu oraz cynku.

Należy zwrócić uwagę na fakt bardzo ważnej roli składników mineralnych takich jak jod, cynk oraz selen w prawidłowym funkcjonowaniu i budowie hormonów tarczycy. Z przytoczonych powyżej danych wynika, że zadbanie o prawidłową podaż powyższych mikroelementów w diecie może przyczynić się do polepszenia pracy tarczycy, wytwarzania odpowiedniego poziomu hormonów T3 i T4 oraz prawidłowej konwersji T4 w T3.

Hormony tarczycy wpływają na funkcjonowanie większości tkanek organizmu. Odgrywają kluczową rolę w pracy układu sercowo-naczyniowego, nerwowego, wpływają na metabolizm białek, tłuszczów, węglowodanów i cholesterolu. Prawidłowo zbilansowana dieta, która zapewni wszystkie składniki niezbędne do syntezy hormonów T3 i T4, ma ogromny wpływ na poprawę zdrowia, samopoczucia oraz funkcjonowania pacjentów chorych na niedoczynność tarczycy. Do prawidłowej pracy tarczycy konieczne jest również zapewnienie odpowiedniej podaży witamin A, D, E, C i z grupy B oraz składników mineralnych takich, jak jod, selen, żelazo i cynk. Pełnią one rolę kofaktorów umożliwiających odpowiedni przebieg reakcji enzymatycznych niezbędnych do syntezy hormonów tarczycy.

2. ZNACZENIE ODPOWIEDNIEJ PODAŻY MIKROSŁADNIKÓW POKARMOWYCH I WITAMIN DLA PRAWIDŁOWEGO FUNKCJONOWANIA TARCZYCY

Objawy obniżonej aktywności tarczycy mogą wystąpić na skutek niedostatecznej podaży składników mineralnych oraz witamin. Dzięki poszczególnym mikroskładnikom mogą zachodzić reakcje enzymatyczne w syntezie hormonów. Prawidłowo zbilansowana i urozmaicona dieta pozwala dostarczyć wszystkich niezbędnych składników mineralnych, witamin oraz sprzyja poprawie kondycji zdrowotnej i samopoczucia u osób z niedoczynnością tarczycy.

JOD

Jod jest jednym z najważniejszych mikroelementów potrzebnych do pracy gruczołu tarczowego i wydzielania T3 oraz T4, gdyż wchodzi w skład tych hormonów. W sytuacji jego niedoboru niemożliwa jest prawidłowa produkcja hormonów tarczycy. Organizm ludzki zawiera 15 – 20 mg jodu, z czego 70-80% znajduje się w tarczycy. Pierwiastek ten w postaci jodków, wchłaniany jest z przewodu pokarmowego i dostaje się do osocza krwi, skąd wychwytuje go tarczyca z wykorzystaniem mechanizmu zwanego „pompą jonową” (Jarosz, Stolińska i Wolańska 2016).

Niedobór tego pierwiastka skutkuje niewystarczającą produkcją hormonów tarczycy, co przyczynia się do wzrostu hormonu tyreotropowego (TSH), w konsekwencji obniżenia T3 i T4. Niedobór jodu powoduje również ograniczenie wzrostu i powiększenie gruczołu tarczycy, co może prowadzić do powstania wola.

Jod (I) jest mikroelementem wszechobecnym w przyrodzie, występuje w powietrzu, glebie, wodzie, a także w organizmach żywych. Na ilość jodu zawartego w powietrzu ma wpływ bliskość słonych zbiorników wodnych. Zawartość I w produktach spożywczych zależy od ich pochodzenia, np. od zasobności gleby i wód gruntowych w ten pierwiastek. Zarówno niedobór jodu, jak i jego nadmiar może być przyczyną upośledzenia funkcji tarczycy. Nadmiar jodu u osób z autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy typu Hashimoto może powodować nasilenie odpowiedzi zapalnej układu odpornościowego (Zakrzewska, Zegan i Michota–Kotulska 2015).

Jod jest niezmiernie istotny dla kobiet w okresie prokreacyjnym oraz ciężarnych, gdyż zbyt niska podaż tego pierwiastka w okresie płodowym skutkuje niedorozwojem mózgu. Niedobór jodu pogłębia także deficyt innych istotnych dla prawidłowej pracy tarczycy składników takich jak selen, żelazo czy witamina A. Dlatego też urozmaicenie diety jest tak istotne w żywieniu osób z niedoczynnością tarczycy.

Zapotrzebowanie na jod w ciągu życia człowieka nie jest stałe. W niektórych okresach życia takich jak dojrzewanie lub w stanach fizjologicznych jak ciąża czy laktacja zapotrzebowanie ze względu na konieczność zwiększenia produkcji T4 i T3, jest większe (Jarosz, Stolińska i Wolańska 2016).

Należy dążyć do zapewnienia zalecanej podaży, jak i nieprzekraczania górnego tolerowanego spożycia jodu, który według Komitetu Naukowego ds. Żywności Unii Europejskiej (SCF – Scientific Committee on Food) wynosi 600 µg, natomiast według Ekspertów ds. Witamin i Składników Mineralnych (ERNA – European Responsible Nutrition Alliance) – 940 µg, w tym więcej niż 500 µg nie powinno pochodzić z suplementów.

Według Międzynarodowej Komisji ds. Kontroli Zaburzeń z Niedoboru Jodu (ICC IDD – The International Council for Control of Iodine Deficiency Disorders) oraz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO – World Health Organization) dobowa podaż jodu powinna wynosić 150 µg dla młodzieży i dorosłych oraz 175-200 µg dla kobiet ciężarnych i karmiących. Normy rekomendowane przez Instytut Żywności i Żywienia są podobne – zaleca się spożycie 150 µg jodu na dobę dla młodzieży i dorosłych oraz 200 µg na dobę dla kobiet w ciąży (Jarosz i in., 2020).

Jod w stałych ilościach występuje w wodzie morskiej, dlatego najlepszym źródłem jodu są ryby i skorupiaki morskie, które zawierają od 10 do 200 µg jodu na 100 g. Ryby słodkowodne nie są zaliczane do dobrego źródła jodu. W pozostałych produktach takich jak warzywa, owoce czy produkty zbożowe i mleczne, zawartość jodu w dużej mierze zależy od koncentracji jodu w glebie czy ilości jodu w paszy podawanej zwierzętom. Źródłem jodu mogą być też niektóre gatunki wód mineralnych. Należy sprawdzać zawartość tego pierwiastka na ich etykietach. Dzienna racja pokarmowa nie powinna zawierać więcej niż 5 gramów soli – dostarcza ona aż 115 µg jodu, podczas gdy całodzienne spożycie jest zalecane na poziomie 150 µg jodu. Obróbka kulinarna obniża zawartość jodu w żywności: smażenie o 20%, grillowanie o 23%, a gotowanie o 58%.

SELEN

Kolejnym pierwiastkiem mającym znaczenie w diecie osób z niedoczynnością tarczycy jest selen. Tarczyca jest jednym z organów, gdzie koncentracja selenu jest największa, ponieważ pierwiastek ten wchodzi w skład centrum aktywnego wielu enzymów–selenoprotein, biorących udział w metabolizmie hormonów tarczycy. Uczestniczy on w prawidłowej konwersji nieaktywnego hormonu tarczycy T4 do jego aktywnej formy – T3 wchodząc w skład enzymu – dejodynazy w procesie zwanym dejodynacją.

Selen uczestniczy również w budowie enzymu – peroksydazy glutationowej, wykazującej właściwości antyoksydacyjne chroniąc tarczycę przed szkodliwym działaniem reaktywnych form tlenu, a więc jest silnym przeciwutleniaczem. Jednak prawidłowe działanie selenu zachodzi jedynie wtedy, gdy zapewniona jest odpowiednia podaż jodu, gdyż oba pierwiastki wzajemnie modyfikują swoją aktywność mając wpływ na czynność tarczycy. Wykazano, że suplementacja jedynie selenu u osób starszych, chorych na niedoczynność tarczycy, nie wpływa na wzrost stężenia T4 i stosunku T3 do T4 (Stolińska i Wolańska 2012).

W sytuacjach niedoboru selenu w organizmie dochodzi do zmniejszonego wytwarzania T3 w tkankach (głównie wątroba i nerki) i jego stężenia w krążeniu. Deficyt selenu powoduje również zmniejszenie stężenia enzymów biorących udział w produkcji hormonów tarczycy, prowadząc do obniżenia aktywności tego narządu. Poprzez modulację przemian T3 selen podchodzący z produktów spożywczych ma wpływ na zmianę metabolizmu energetycznego organizmu, w konsekwencji wpływając na masę i skład ciała. Badania sugerują, że jest to jedna z przyczyn problemów z utrzymaniem prawidłowej masy ciała u pacjentów z niedoczynnością tarczycy.

Z badań przeprowadzonych u dzieci w wieku 7-16 lat wynika, że niedobór selenu powoduje obniżenie poziomu wolnej tyroksyny u dziewcząt, co sugeruje, że odpowiedź hormonalna na niedobór jodu i selenu zależna jest od płci ( Stolińska i Wolańska 2012).

Wykazano, iż ten pierwiastek śladowy jest też niezbędny do prawidłowej pracy układu odpornościowego, tak więc jego niedobór może przyczyniać się do rozwoju zapalenia tarczycy – choroby Hashimoto. Jego niedobór może powodować oksydatywne uszkodzenie struktury tarczycy. Selen usprawnia funkcjonowanie systemu odpornościowego, natomiast nie powoduje całkowicie ustąpienia tej choroby (Zakrzewska, Zegan i Michota–Kotulska 2015). Jak wynika z przeglądu literatury badanie Omeljaniuk i in. (2011) wykazało, że nawyki żywieniowe w niewielkim stopniu wpływają na zawartość selenu w surowicy krwi. Zalecane spożycie selenu wynosi 55 µg (Jarosz i in., 2020). Przeciętna zawartość selenu w polskiej diecie jest szacowana na 30–50 µg na dobę (Jarosz, Stolińska i Wolańska 2016). Do produktów dostarczających znacznych ilości tego pierwiastka zalicza się skorupiaki i ryby.

W kolejnej części artykułu zostaną omówione kolejne mikroskładniki ważne dla pracy tarczycy takie jak cynk i żelazo, a także istotna rola witamin niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania gruczołu tarczowego.

BIBLIOGRAFIA:

Ciborowska H., Rudnicka A.

2016 Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

Jarosz M., Stolińska H, Wolańska D.

2016 Żywienie w niedoczynności tarczycy, Wydawnictwo PZWL, Warszawa.

Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J.,

2020 Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa

Stolińska H., Wolańska D.

2012 Składniki pokarmowe istotne w niedoczynności tarczycy, „Żywienie człowieka i metabolizm”, vol. 39, no. 3, pp. 221-231.